Thân phận làm báo ở đất nước dân chủ gấp vạn lần tư bản* (toàn bài)

Nguyễn Tường Thụy – RFA

Lằn ranh đỏ

Hội Nhà báo Việt Nam có khoảng 24 nghìn hội viên. Như vậy số người làm báo “lề đảng” phải nhiều hơn con số ấy, vì không phải cứ ai làm báo cũng là hội viên Hội Nhà báo Việt Nam.

Khi hành nghề, không những họ phải chịu ràng buộc bởi Luật báo chí, Luật An ninh mạng, điều này đã đành mà luôn luôn bị canh chừng bởi các cơ quan quản lý báo chí như Ban Tuyên giáo Trung ương, Bộ Thông tin và truyền thông, các bộ chủ quản và ủy ban tỉnh, thành phố. Những buổi giao ban định kỳ và sau đó được phổ biến đến từng phóng viên, đều định hướng mục tiêu tuyên truyền tới là gì, cấm đưa tin về những vấn đề gì. Nhiều khi sự chỉ đạo cụ thể tới mức không được gọi người này là ông, người kia là tiến sĩ cho dù là tiến sĩ thật.

Trừ quan chức làng báo và những nhà báo theo đảng hoặc những nhà báo yên phận để kiếm sống thì số nhà báo có tâm huyết với nghề, có lương tâm không phải là ít. Họ tìm cách len lỏi, lách ngòi bút sao cho đưa được nhiều tin trung thực tới độc giả nhất, khéo léo đưa ra những những lời bình tưởng như vu vơ hay qua cách giật tít tưởng như vô tình. Độc giả của họ thông minh lắm nên hiểu cả. Vì vậy đôc giả mới phân biệt được báo nào “ngoan”, báo nào gai góc. Những báo nào gai góc, thông tin kịp thời, trung thực, phong phú thì được độc giả đón nhận.

Có người làm báo luôn luôn viết trong phạm vi an toàn, mà an toàn nhất là nói theo lãnh đạo; có người tự bó đầu mình, không dám động chạm đến vấn đề gì gọi là nhạy cảm, có người giữ khoảng cách an toàn quá xa nhưng có người mạo hiểm thích đưa ngòi bút sát lằn ranh đỏ. Tuy nhiên, cái lằn ranh đỏ không bao giờ rõ ràng, lúc này khác, lúc kia khác, ông lãnh đạo này khác, ông lãnh đạo kia khác, thậm chí cùng một ông nhưng thần kinh lại lúc nguội lúc nóng, chẳng biết đâu mà lần.

Khi báo chí vượt qua lằn ranh đỏ

Vì cái lằn ranh đỏ mơ hồ ấy mà báo chí thi nhau bị xử phạt. Thật khó mà tìm một tờ báo nào chưa từng bị xử phạt, có lẽ chỉ trừ báo… Nhân Dân.

Hình phạt có thể là phạt tiền, có thể là bị đình bản có thời hạn hoặc vĩnh viễn, hoặc cả hai.  Hình phạt đình bản tàn khốc hơn, bởi suốt thời gian bị đình bản, phóng viên, biên tập viên không biết làm gì để sống, nhất là bị bó tay trong khi luôn bứt rứt bởi máu nghề nghiệp.

Xin nêu ra vài con số làm ví dụ:

– Tháng 9/2014 có 10 cơ quan báo chí bị xử phạt với tổng số tiền 450 triệu đồng.

– Tháng 10/2016, có 56 cơ quan báo chí bị xử lý vi phạm do thông tin về nước mắm nhiễm thạch tín quá mức cho phép.

– Năm 2017 có 55 cơ quan báo chí bị phạt với số tiền hơn 1 tỷ đồng

Những vụ bị phạt cụ thể có thể kể đến:

– Tháng 10/2006, tạp chí Kinh Doanh và Sản Phẩm bị đình bản và thu hồi giấy phép hoạt động, lý do không thực hiện đúng tôn chỉ ghi trong giấy phép hoạt động.

– Tháng 10/2006, báo Thời Đại và báo Công Lý bị đình bản 1 tháng vì đăng bài liên quan đến đồng tiền Việt Nam làm bằng chất liệu polymer.

– Tháng 5/2009, báo Du Lịch bị đình bản 3 tháng vì đã cho đăng những bài nhạy cảm như bài Tản mạn cho đảo xa (của Trung Bảo), “Ải Nam Quan”, bóng gió nói đến chủ quyền của Tổ quốc.

– Tháng 8/2014, báo điện tử Trí thức trẻ bị phạt 207 triệu đồng, đình bản 3 tháng vì đăng bài “gái miền Tây và ba chữ N nổi danh thiên hạ”.

– Tháng 2/2015, báo Người cao tuổi bị phạt số tiền gần 700 triệu đồng, do bị buộc lắm tội như ra báo điện tử nhưng không phép, thông tin sai sự thật, cải chính không đúng quy định, vi phạm quy định quảng cáo… nhưng có lẽ tội chính là bị cáo buộc vu khống, xuyên tạc, xúc phạm uy tín danh dự của cơ quan, tổ chức cá nhân. Có lẽ đây là vụ bị phạt tiền nặng nhất trong giới báo chí.

– Tháng 7/2015, báo Đời sống Pháp luật bị phạt 30 triệu đồng và bị đình bản 2 ấn phẩm là “Người đưa tin” và “Công lý trái tim” trong 3 tháng do đăng bài có liên quan đến tiểu sử ông Phùng Quang Thanh khi đó là Bộ trưởng Quốc phòng.

– Tháng 10/2016, Báo điện tử Tầm nhìn bị đình bản 3 tháng vì vi phạm quy định trong giấy phép hoạt động báo chí điện tử; không thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích

– Tháng 11/2016, báo Người đưa tin bị phạt 20 triệu đồng vì viết 2 bài liên quan đến formosa và 2 bài nhạy cảm khác bị cho là sai sự thật.

– Cũng trong tháng 11/2016, 14 cơ quan báo chí cùng dính chùm và bị phạt mỗi báo 10 triệu đồng vì cùng đưa tin một cậu bé 11 tuổi tự tử do không có áo mới đến trường.

– Tháng 7/2017, báo Pháp luật TP.HCM bị xử phạt 60 triệu đồng. Cùng vụ này Pháp luật Tp HCM có 2 tờ báo khác “chia lửa” là Người lao động bị xử phạt 30 triệu đồng, Thanh niên bị phạt 15 triệu. Ba tờ báo này đều dính đến vụ đăng tin doanh nghiệp tặng 2 xe Lexus cho Tỉnh ủy, Ủy ban tỉnh Cà Mau.

– Tháng 7/2017 báo Diễn đàn doanh nghiệp bị xử phạt 15 triệu đồng vì đăng bài “Sản phẩm FAZ: Cấp phép một đằng, quảng cáo một nẻo”

– Tháng 10/2017, tạp chí Kinh Doanh và Sản Phẩm bị đình bản và thu hồi giấy phép hoạt động. Lý do là tạp chí đã không thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích ghi trong giấy phép hoạt động.

– Tháng 10 năm 2017, báo Sức khỏe cộng đồng bị đình bản 3 tháng, lý do nội bộ mất đoàn kết, không bảo đảm điều kiện hoạt động.

– Tháng 11/2017, Báo điện tử Người đưa tin bị xử phạt 140.000.000 đ, chuyên trang Phụ nữ và Đời sống của báo này bị đình bản 3 tháng.

– Tháng 11/2017, tạp chí điện tử Nhà quản lý bị phạt 40 triệu đồng, bị đình bản 3 tháng và thu hồi Giấy phép hoạt động đối với chuyên trang Quản lý bán lẻ do đăng bài viết “Bình Phước: Báo chí đứng bên lề công cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng?”

– Ngược lại thời gian xa hơn, có thể nêu ra, năm 1992 bà Vũ Kim Hạnh bị cách chức Tổng Biên tập báo Tuổi trẻ vì cho đăng lá thư của ông Hồ Chí Minh gửi vợ là bà Tăng Tuyết Minh. Báo Người Hà Nội năm 1994 bị đình bản 1 tháng vì viết bài về những khó khăn chuyển đổi nghề nghiệp của làng pháo Bình Đà khi có chỉ thị cấm pháo của thủ tướng.

Ngoài ra, còn nhiều phóng viên, nhà báo bị đuổi việc hoặc bị chấm dứt hợp đồng, thậm chí sa vào vòng lao lý. Điển hình là các Nhà báo Nguyễn Việt Chiến (Thanh niên), Nguyễn Văn Hải (Tuổi trẻ), Nguyễn Đắc Kiên (Gia đình & Xã hội), Lê Duy Phong (Giáo dục Việt Nam), Hoàng Khương (Tuổi trẻ), Kim Quốc Hoa (Người cao tuổi)… đã gây xôn xao dư luận một thời.

Những vụ bị xử phạt vừa nêu không mang tính thống kê mà chỉ là những ví dụ.

Những sai phạm của báo chí không phải tất cả đều oan ức như thông tin sai sự thật và các vi phạm khác. Cơ quan quản lý báo chí thường là giáng đòn nặng nề mà nhiều khi chỉ đính chính, xin lỗi là được, thậm chí còn hình sự hóa những quan hệ dân sự.

Nhưng điều này còn đáng nói hơn. Đó là những thông tin dù đúng nhưng bị coi là thiếu nhạy cảm về chính trị, không phù hợp định hướng hoặc đưa nhiều thông tin về mặt trái của xã hội. Có nghĩa rằng, dù nói đúng nhưng vẫn ăn đòn như chơi. Đó là nỗi oan nghiệt của nền báo chí định hướng.

“Bản án” cho báo Tuổi trẻ

Gần đây nhất, ngày 16/7/2018 là vụ báo Tuổi trẻ, một tờ báo uy tín hàng đầu bị phạt 220 triệu đồng và trang online bị đình bản 3 tháng. Vụ này đang làm chấn động làng báo. Căn cứ để xử phạt tờ báo này có vẻ rất lãng xẹt.

Theo facebooker Lê Nguyễn Hương Trà thì dưới con mắt của các nhà canh báo chí, báo này có nhiều lỗi như ca ngợi trùm ma túy Lóng Luông yêu thương con là… không phù hợp; vụ vợ 61 lấy chồng 26 bị cho là… quá soi mói, cuốn sách Gạc Ma vòng tròn bất tử bị cảnh cáo việc đưa tin, bài “Ba Đặc khu cần trả lời ba câu hỏi” dù đã nhanh nhẹn gỡ từ trước. Tuy nhiên, trong quyết định phạt chỉ đề cập hai tội chính:

Tội thứ nhất là báo này đưa tin Chủ tịch nước Trần Đại Quang cho rằng cần có Luật biểu tình, tội thứ hai là đăng bài “Sao trong quy hoạch chưa thấy cao tốc miền Tây?”.

– Bài “Sao trong quy hoạch chưa thấy cao tốc miền Tây?” chỉ điểm một số comment xung quanh thắc mắc “chưa có cao tốc miền Tây”, thế thôi. Thế nhưng lại bị nâng lên thành quan điểm rất to tát là gây chia rẽ, mất đoàn kết dân tộc.

– Trong bài viết “Chủ tịch nước đồng ý cần ban hành Luật Biểu tình” đăng ngày 19/6/2018, có đoạn: “Tiếp xúc cử tri với vai trò đại biểu Quốc hội TP.HCM, Chủ tịch nước Trần Đại Quang nói, ông đồng tình với kiến nghị cử tri cần có Luật biểu tình và hứa báo cáo Quốc hội về nội dung này”. Với bài này, Tuổi trẻ bị cho là thông tin sai sự thật, gây ảnh hưởng rất nghiêm trọng.

Xung quanh câu chuyện này có nhiều bàn tán. Người ta không cho là Tuổi trẻ đưa tin sai mà cho là chủ tịch nước bị bịt miệng. Dư luận đăt ra câu hỏi, một tờ báo nhiều kinh nghiệm lách luật… rừng như Tuổi trẻ, khó có thể có sai sót như vậy. Mặt khác, khi ông Quang phát biểu, chắc hẳn phải có người ghi âm, trong đó có thể có cả phóng viên báo Tuổi trẻ. Vấn đề là ai đủ gan đưa băng ghi âm ấy ra? Cay đắng chấp nhận hình phạt nói trên trên hay chấp nhận “mất đầu”, điều này Ban Biên tập Tuổi trẻ hoặc ai đó có băng ghi âm “minh oan” cho Tuổi trẻ nếu có, đủ khôn ngoan để lựa chọn.

Về mặt hình thức của quyết định xử phạt, có độc giả còn soi ra điều vô lý của nó. Cục báo chí vừa yêu cầu Tuổi trẻ omline đình bản ngay khi có quyết định vừa yêu cầu Tuổi Trẻ Online phải cải chính, xin lỗi. Đã đình bản ngay thì đăng lời cải chính, xin lỗi ở đâu. Hay là đăng… nhờ báo khác?

Đã có nhiều vụ báo chí bị xử oan. Nhưng tới vụ Tuổi trẻ bị phạt lần này thì mới xuất hiện từ điển vui: Báo oan (tương tự dân oan)

Làm nghiêm trọng một việc không đáng nói (bài “Sao trong quy hoạch chưa thấy cao tốc miền Tây?”) và một bài chỉ cần đính chính, xin lỗi là được cho thấy sự nghẹt thở trong nền báo chí ở Việt Nam hiện nay. Việc xử lý không thương tiếc hàng loạt cơ quan báo chí, kể cả khi đưa thông tin đúng sự thật cho thấy đây là một nền báo chí của bạo chúa. Bóp nghẹt báo chí tới mức này thì con người chẳng mấy lúc hóa câm.

Báo chí ở đất nước được khoe là dân chủ gấp vạn lần tư bản thực chất chỉ là công cụ minh họa đường lối của đảng chứ đâu phải là nền báo chí theo đúng thiên chức của nó là phản ánh sự thật. Những người làm báo trong chế độ đều cảm nhận được điều đó. Ông Nguyễn Như Phong, báo PetroTimes có vẻ rất tâm đắc khi dẫn lời của một đồng nghiệp: “Nghề phóng viên là phải như con chó ấy…”. Câu nói có vẻ khó chấp nhận, có thể làm tự ái nhiều người nhưng nó phản ánh đúng thân phận của người làm báo hiện nay. Phóng viên phải như con chó, trong nghĩa thính nhạy, trung thành, chịu đựng có nghĩa cụ thể là cho sủa thì được sủa, rọ mõm lại thì phải câm. Ví dụ gần đây nhất là vụ cướp đất của dân ở Thủ Thiêm được phanh phui. Nhân dân đang phấn khởi theo dõi thì đột nhiên, ngày 12/5/2018, báo chí đồng loạt im bặt làm hàng triệu độc giả chưng hửng, ngẩn tò te.

Việc VN luôn luôn lẹt đẹt ở tốp cuối bảng xếp hạng tự do báo chí của Tổ chức phóng viên không biên giới nói lên bức tranh ảm đạm về tự do báo chí ở VN. Bảng xếp hạng mới nhất vào năm nay 2018 cho thấy VN đứng thứ 175 trên tổng số 180 nước được xếp hạng.

Đi tìm tự do báo chí

Không phải nhà báo nào cũng cảm thấy ngột ngạt khi tự do báo chí bị bóp nghẹt. Có những nhà báo coi việc định hướng, kiểm duyệt là điều đương nhiên cần phải thế, có những người coi viết báo là nghề kiếm sống và chấp nhận môi trường làm báo.

Có những nhà báo thất vọng và mệt mỏi đã chủ động bỏ nghề, đi làm nghề khác như bán… chân gà.

Tuy vậy, vẫn có những người luôn luôn trăn trở với thiên chức của người làm báo. Viết thế nào để đóng góp sức mình vào sự phát triển của đất nước, đem lại công bằng xã hội, tôn vinh những giá trị nhân bản.

Việc hàng loạt cơ quan báo chí bị xử phạt, có tờ báo bị xử phạt nhiều lần cho thấy xu hướng “nổi loạn” trong giới báo chí hiện nay. Họ không cam chịu thân phận tôi đòi, hễ có cơ hội thì lại thể hiện ra chất khảng khái, yêu sự thật và bày tỏ chính kiến. Nhưng dù sao, khi mang trong mình tấm thẻ nhà báo do Bộ Thông tin và Truyền thông cấp, họ chỉ loay hoay được trong cái “vòng kim cô”. Để tự giải phóng, nhiều nhà báo đã phải bỏ cơ quan báo chí nhà nước để có thể tự do viết với đúng lương tâm và bút lực của mình, làm theo mệnh lệnh của trái tim chứ không cam tâm chịu sự chi phối của người khác. Có thể nêu ra đây trường hợp Nguyễn Đắc Kiên, báo Gia đình và Xã hội.

Ngày 25/2/2013, Nguyễn Đắc Kiên viết “Vài lời với TBT ĐCS VN Nguyễn Phú Trọng” đăng lên mạng Internet, phản bác lại phát biểu cùng ngày của ông Trọng tại Phú Thọ.

Ngay hôm sau, ngày 26/2/2013, Nguyễn Đắc Kiên bị sa thải khỏi báo Gia đình và Xã hội. Điều này Kiên đã dự đoán từ trước nên với anh không có gì bất ngờ.

Nhà báo Đỗ Cao Cường mới 26 tuổi. Ngay từ khi còn là sinh viên Cường đã rất ngưỡng mộ Kiên, từng có bài viết chia sẻ, gửi nhà báo Nguyễn Đắc Kiên. Sớm hiểu được sự kiểm duyệt khắc nghiệt của môi trường làm báo nhà nước nên ra trường, Cường chỉ ghé mỗi báo một thời gian để trải nghiệm, chủ động đi và viết chứ không làm hẳn cho một tờ báo nào.

Tuy nhiên việc bỏ hoặc tránh cơ quan báo chí nhà nước để viết báo tự do cũng chỉ là thoát khỏi cái lồng nhỏ ra cái lồng rộng hơn mà thôi. Cái lồng rộng hơn cũng đang bị thu hẹp sao cho nó không hơn cái lồng nhỏ là mấy. Luật An ninh mạng vừa thông qua ngày 12/6/2018 cho thấy điều đó.

Trên thực tế, nhiều người viết báo tự do đã phải trả giá để đánh đổi lấy việc đem lại thông tin trung thực cho độc giả, truyền bá kiến thức, tư tưởng, quan điểm theo hướng làm báo khai phóng. Có thể kể ra đây những người viết báo tự do phải chịu tù đày như Nguyễn Văn Hải (Điếu Cày) và anh chị em thuộc Câu lạc bộ Nhà báo Tự do, Trương Duy Nhất, Phạm Viết Đào, Hồng Lê Thọ, Trần Đình Ngọc, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Hữu Vinh, Nguyễn Thị Minh Thuý, Nguyễn Ngọc Như Quỳnh, Hồ Văn Hải, Đặng Xuân Diệu, Hồ Đức Hòa, Trần Huỳnh Duy Thức….

Số bị bắt tù nhiều hơn trong tổng số ít hơn rất nhiều của những người viết báo tự do so với khu vực báo chí nhà nước cho thấy viết báo tự do cũng đầy nguy hiểm. Những người viết báo tự do nếu chưa thành tù nhân lương tâm thì cũng bị sách nhiễu, bị ngăn cản đi lại và bị gây nhiều khó khăn khác trong cuộc sống, tức là bị đặt ra ngoài vòng pháp luật.

Một nền báo chí tự do chỉ có thể có được khi có đa nguyên chính trị, tam quyền phân lập và nhà nước pháp quyền. Nhưng để sớm có được trước hết phải cần đến những cây bút chiến đấu, hy sinh vì nền báo chí tự do ấy.

18/7/2016

==========

* “Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, biết kế thừa những tinh hoa dân chủ của các Nhà nước pháp quyền trong lịch sử và đã, đang phát triển lên tầm cao mới, khác hẳn về bản chất và cao hơn gấp vạn lần so với dân chủ tư sản…”

(Nguyễn Thị Doan phát biểu khi đang làm Phó Chủ tịch nước)