Phản biện bài viết “cần trả lại chân lý khoa học cho kết luận về nguyên nhân cá chết”

6. Về hàm lượng cao của phenol và xyanua trong cá

“Thậm chí không cần cơ sở lý luận của độc tố học nữa (toxicology, LC50), chỉ cần duy nhất một thực tế sau đây đã đủ hoàn toàn làm sụp đổ kết luận đã công bố về nguyên nhân cá chết. Đó chính là nhà máy sản xuất than cốc của Formosa Hà Tĩnh đã đi vào hoạt động từ tháng 12/2015 đã 4 tháng liên tục xả thải hàng ngày 10.000 – 12.000 m³ nước thải, trong đó có khoảng 1000 m³ nước thải của khâu luyện than cốc, có chứa hàng tấn hóa chất độc hại khác nhau; trong đó có khoảng 700 – 800 kg phenol và 40 – 60 kg xyanua vào môi trường, thế mà không một con cá nào chết!!”.

Bình luận

Cần phải tính đến “hiệu ứng dưới tử vong” do trong quá trình tích luỹ sinh học.

7. Cá lớn, cá bé

“Hệ thống xử lý sinh hóa của công ty thời gian này có vấn đề vì chưa được nạp vi khuẩn đặc chủng để xử lý phenol và cyanua. Những đàn cá vẫn bơi lội tung tăng, vẫn “ăn, uống” phenol và cyanua, kim loại nặng vào tích tụ trong cơ thể chúng.

Ngoài ra, theo qui luật của tự nhiên cá lớn ăn cá bé, cá bé ăn cá bé hơn, cá bé hơn các động vật phù dù, các động vật phù du này ăn mọi thứ độc hại có trong nước”.

Bình luận

Ở đây phải nói cho đúng là cá lớn ăn cá bé, cá bé ăn cá bé hơn, cá bé hơn ăn các động vật phù du, các động vật phù du ăn các thực vật phù du, các thực vật phù du hấp thu các độc tố trong môi trường nước.

8. Thuốc bảo vệ thực vật

Tác giả phân tích ví dụ: “Thuốc bảo vệ thực vật DDT với nồng độ coi như không có trong nước, là 0,000003 mg/L. Động vật phù du ăn DDT, lấy mẫu đem phân tích thấy hàm lượng DDT là 0,04 mg/kg; mẫu cá bé cho hàm lượng 0,5 mg/kg, mẫu cá lớn cho hàm lượng 2 mg/kg (hệ số khuyếch đại là 0,66 triệu lần), mẫu chim ăn cá cho hàm lượng DDT 25 mg/kg (hệ số khuyếch đại là 8,3 triệu lần!!).

Nếu lấy kết quả phân tích tất cả các mẫu nước biển 4 tỉnh miền Trung cho phenol và cyanua đều dưới 0,005 mg/l (4  lần  thấp  dưới  QCVN  08:2008/BTNMT, 0,02 mg/L), nhân với hệ số khuyếch đại 0,66×106 x0,005 cho ta 3.300 mg/kg (3,3 g/kg) trong cá lớn!!! Thật kinh hoàng cho quá trình tích tụ và khuyếch đại độc tố này. Mang trong mình một hàm lượng lớn độc tố như vậy nhưng cá vẫn tung tăng bơi lội, vẫn sống để cho người dân đánh bắt và ăn”.

Bình luận

Mỗi hoá chất đưa vào môi trường có một hệ số tích luỹ trong sinh vật và đất, trầm tích… khác nhau và thường nồng độ tích luỹ này diễn ra không theo kiểu phương trình tuyến tính như tác giả đã tính toán ở trên.

Cách phân tích về DDT ở trên sơ sài quá. DDT là một chất bảo vệ thưc vật thuộc nhóm organochlorine có độ bền rất cao trong môi trường (thuộc nhóm POPs: Persistent Organic Pollutants), sự tích tụ và khuếch đại của nó không giống các nhóm khác (ví dụ: nhóm lân [organophosphate], nhóm cabamate hoặc nhóm cúc [pyrethroids]) cũng như khác với các chất tác giả đang quan tâm. Vì vậy, khi so sánh cần đủ số liệu mới tránh khỏi khập khiễng. Nếu bàn về DDT nên tham khảo tài liệu Chương 15 (Chlorinated Hydrocarbon Insecticides) trong Vol. 2 (Handbook of Pesticide Toxicology gồm 3 Vol.). Các chủ biên: Wayland J. Hayes, Jr. và Edward R. Laws, Jr. và cuốn sách Aquatic Toxicology, Molecular, Biochemical and Cellular Perspectives. Chủ biên: Donald C. Malins, Gary K. Ostrander.

9. Bệnh ung thư

Nguyễn Đức Thắng phân tích: “Ở Việt Nam thì người giầu cũng như người nghèo,nếu nhịn ăn, nhịn thở thì chết ngay, nhưng ăn vào, thở vào thì chết từ từ. Góp phần thúc đẩy gia tăng bệnh ung thư chính là quan điểm “sản xuất trước, môi trường tính sau” thấm sâu vào máu rất nhiều cán bộ quản lý, lãnh đạo khắp đất nước”.

Bình luận

Điều này đúng, nhưng ngay cả Nhật Bản vào đầu thế kỷ 20 chăm chú vào sản xuất cũng gặp phải các đại hoạ như ô nhiễm thuỷ ngân (Minamata, tỉnh Kumamoto), ô nhiễm cadmium (trên sông Jingsu, tỉnh Toyama), ô nhiễm chất thải công nghiệp vào thập niên 60, 70 (chôn lấp chất thải công nghiệp tại đảo Teshima), ô nhiễm khí sulfur….

Trình độ của lãnh đạo nước ta chắc là chưa đủ để hoàn toàn thấu hiểu về vấn đề môi trường, Họ thường đùa: “tôi chỉ lo môi ngắn (miệng), không lo môi dài (môi trường)”, “non xanh còn đó, lo gì không có củi đun’…

Ngoài ra, Chính phủ chưa đưa chỉ tiêu về bảo vệ môi trường vào hệ thống các chỉ tiêu thi đua cho các bộ ngành, địa phương nên họ rất xem thường vấn đề bảo vệ môi trường (hoặc chỉ nói miệng cho vui).

10. Giải pháp hút trầm tích

Nguyễn Đức Thắng phê phán lãnh đạo Đoàn điều tra đã đề xuất“Sẽ phải hút hàng ngàn tấn trầm tích, kinh phí hút 1.000 tấn cũng phải mất vài nghìn tỷ đồng. Chúng ta sẽ phải hút suốt chiều dài 209 km và phải hút sâu tối thiểu 50 cm thì mới đảm bảo sạch biển”.

“Vì đề xuất của Đoàn điều tra về kết luận nguyên nhân cá chết đã được lãnh đạo chính trị chấp thuận và đã công bố. Bỏ ra 109 nghìn tỷ đồng để nạo vét đáy biển chỉ vì bị phủ một lớp vô cùng mỏng hydroxit sắt có hấp phụ phenol và cyanua, và trầm tích có chứa kim loại nặng vốn đã có từ hàng trăm năm sẽ là một cuộc tàn phá kinh hoàng hệ sinh thái đáy biển, sẽ thêm rất nhiều san hô bị chết. Không cần nạo vét. Biển sẽ tự làm sạch. Hãy dành mọi tiền đền bù nhiều nhất có thể để tập trung hỗ trợ cho ngư dân và thúc đẩy đánh bắt xa bờ”.

Bình luận

1. Nguyễn Đức Thắng phân tích chính xác, không nên đưa ra giải pháp viển vông nạo vét tốn kém như thế, vì sẽ gây ra “thảm họa kép” xáo trộn đối với lớp trầm tích đã ổn định. Ô nhiễm biển miền Trung khác hẳn vớí trường hợp đại hoạ như ô nhiễm ở Minamata Nhật Bản do thủy ngân đã tích lũy 36 năm.

Trong bài viết tổng hợp về Formosa, tôi đã đề xuất công việc cần làm hiện nay là khảo sát đánh giá những mức độ bị hủy hoại môi trường biển dọc theo ven bờ biển 4 tỉnh bị ô nhiễm để có kế hoạch tương đối xác thực khu vực nào thì có thể để môi trường tự làm sạch và tự phục hồi (natural attenuation/remediation), khu vực nào cần sự hỗ trợ của con người và khu vực nào hoàn toàn phải phục hồi nhân tạo. Không thể chỗ nào cũng “làm sạch biển… trồng san hô…”.

– Cách để đánh giá môi trường biển bây giờ, không phải chỉ đánh giá mức độ ô nhiễm (thời gian qua quá lâu rồi, chỉ còn tồn dư và ô nhiễm thứ cấp) mà cần đánh giá mức độ bị hủy hoại là quan trọng hơn.

– Các phương pháp đánh giá ô nhiễm, theo tôi thì thông qua phân lô, lấy mẫu, phân tích và đánh giá. Còn đánh giá mức độ hủy hoại thì có nhiều cách khác nhau nhưng xác thực nhất là tính phần trăm số sinh vật biển bị hủy hoại tại chỗ và mật độ sinh vật biển có trong hiện trạng (các loài san hô, sao biển, nhím biển, giun/lươn biển và động vật hai vỏ được quan tâm đầu tiên).

– Tuỳ theo đặc điểm của từng hệ thuỷ sinh đặc thù mà hình thành các chương trình phục hồi thích hợp.

– Ở những vùng hệ san hô bị huỷ diệt, cần có kế hoạch phục hồi nhanh bằng cách tạo nơi cư trú nhân tạo cho san hô phát triển như nhiều nước vẫn làm.

– Rà soát, kiểm soát nghiêm ngặt các nguồn xả thải ra môi trường biển ở miền Trung (không chỉ riêng Formosa).

– Quan tâm giúp đỡ ngư dân chuyển nghề thích hợp, ưu tiên hàng đầu là bám biển (kể cả đánh bắt xa bờ) vì ngoài yếu tố kinh tế, còn là chủ quyền biển đảo của tổ quốc.

11. Về Quy chuẩn VN

Tác giả phân tích: “Bộ trưởng Bộ Tài Nguyên, Môi trường tuần vừa qua đã “thú nhận” với báo chí, do phải ưu tiên sản xuất đối với một số ngành công nghiệp, Bộ đã phải hạ tiêu chuẩn xả thải. Gần 10 năm qua Bộ đã ban hành một loạt các QCVN đặc thù, ưu tiên như ngành như sản xuất thép, sơ chế cao su thiên nhiên, công nghiệp chế biến thủy sản, giấy và bột giấy, dệt nhuộm, y tế, cửa hàng xăng dầu và nước thải của các bãi chôn lấp chất thải rắn. Ví dụ: QCVN 40:2011/BTNMT về nước thải công nghiệp nói chung, có tất cả 33 chỉ tiêu. Nhưng QCVN 52: 2013/BTNMT đối với nước thải ngành sản xuất thép rút từ QCVN 40 xuống chỉ còn 12 chỉ tiêu/thông số, loại bỏ đi 21 chỉ tiêu/thông số, ngoài ra còn “nới lỏng” nồng độ một vài thông số; cụ thể tăng lên 5 lần đối với kim loại nặng cadmi và tổng xianua; tăng gấp 1,5 lần đối với tổng nitơ”.

Bình luận

Cần hiểu rõ, và có đủ tư liệu (ghi rõ trong tài liệu tham khảo) quá trình làm QCVN và tất cả tiêu chuẩn của các nước từ phát triển đến đang phát triển quy định thế nào về các thông số trong Quy chuẩn cho ngành luyện thép để tránh nhận xét chủ quan (ít nhất phải biết phiên bản 1 và 2 của WB-IFC).

Kết luận

Đọc kỹ bài viết, tác giả Nguyễn Đức Thắng, không hề phủ nhận Formosa chính là thủ phạm gây ra cá chết ở miền Trung, nhưng muốn làm rõ về nguyên nhân cá chết một cách có luận cứ và minh chứng tin cậy. Về nguyên nhân cá chết do bị ngạt (thiếu oxy) thì ngay trong nhóm chuyên gia yêu môi trường, mọi người đã nói đến ngay từ khi vụ việc mới xảy ra hồi đầu tháng 4/2016.

Các phân tích của TS. Nguyễn Đức Thắng có nhiều điểm đúng, song cũng lộ ra những “lỗ hổng” như bình luận ở trên. Ngoài ra, tác giả còn thiếu phân tích tác động về đồng thời của việc thiếu oxy với việc cá bị nhiễm các độc tố khác (không chỉ có phenol và cyanua).

Xin lưu ý, là khi mỗi Fe(II) chuyển thành Fe(III) và thủy phân thành Fe(OH)₃ thì sẽ giải phóng ra 2 ion H⁺, làm pH giảm nhanh cục bộ nữa. Cộng tất cả những rủi ro ấy lại thì sẽ làm cá chết nhanh và nhiều hơn. Đừng quên là Formosa dùng phản ứng Fenton để xử lý nước xả cốc nên đã sử dụng một lượng rất lớn Fe(II). Nếu hệ thống Fenton không hoạt động mà cứ xả Fe(II) vào thì cũng có thể là nguồn cung cấp Fe(II) nữa, nếu hệ Fenton hoạt động thì thải ra chủ yếu là Fe(III) hay Fe(OH)₃).

Bài viết nói trên của TS. Nguyễn Đức Thắng có tác dụng đòi hỏi những người có trách nhiệm về chuyên môn sâu trong đoàn điều tra nguyên nhân cá chết ở miền Trung cần phải tiếp tục nghiên cứu làm rõ để thuyết phục giới khoa học. Ví dụ như cho rằng khi cyanua và phenol kết hợp, trở thành “tấm chăn” khổng lồ hút thêm rất nhiều chất độc khác nên gây ra tình trạng cá chết trên diện rộng, tôi cũng chưa thấy tài liệu nào nói trường hợp hút các chất độc khác kiểu này.

Ngẫm suy, Vũng Áng sẽ trở thành như vùng công nghiệp Ruhr của nước Đức cách đây vài thập niên. Miền Trung giải hẹp như vậy thì khói mù dầy đặc, chất độc hại đương nhiên phải ra biển. (Đấy là chưa nói đến chất thải rắn). Đáng tiếc, là người dân không được cảnh báo trước, còn người có trách nhiệm mải say sưa cho đó là thắng lợi.

Ngày 21/07/2016

T.V.T.