Giải thưởng: Ai trao, trao ai?

Thái Hạo

1. Sự kiện tập đoàn Vin trao giải thưởng có tên VinFuture trị giá 3 triệu đô cho các công trình khoa học quốc tế vào tối qua đang khiến chúng ta không thể không nghĩ, như là một phản ứng tự nhiên của một người Việt Nam bình thường. Nó cần được nói ra, vì nếu nông cạn thì cũng là một cơ hội để mà học hỏi.

2. Thưởng, ai thưởng? Thông thường, trong lĩnh vực tinh thần, thưởng là người trên thưởng cho kẻ dưới. Trên có thể là trình độ, là đẳng cấp, là người đặt nền tảng, là người đi trước, là đại diện cho cộng đồng giá trị, dù nhỏ dù lớn v.v.. Từ đó mà nhìn thì thầy giáo trao giải thưởng cho học trò chứ không có chuyện ngược lại; còn học trò thì có thể biếu tiền, tài trợ, đài thọ… cho thầy. Tóm lại, trao giải thưởng là gắn liền với tư cách (không phải nhân cách).

Vin đã làm được gì trong lĩnh vực khoa học công nghệ? Với việc nhanh chóng đóng cửa cửa Vinmart, VinFast, Vinpearl…, nói chung là những gì có dính đến công nghệ và khoa học, trừ bất động sản, thì câu trả lời tự chúng ta biết. A. Nobel là một nhà khoa học lừng lẫy, ông ấy lấy tiền túi của mình ra lập quỹ để trao cho hậu-thế-khoa-học, nó hoàn toàn khác, khác ở cái tư cách khoa học này. Học trò không có tư cách trao giải cho một ông thầy giáo sư, nhất là khi học trò đang đúng là học trò về trình độ mẫu giáo của mình.

Đó là chưa kể, chính các nhà khoa học như những Einstein đã làm vinh dự cho giải thưởng Nobel, chứ không phải chỉ là giải thưởng ban phát vinh dự cho nhà khoa học.

3. Trao giải thưởng có làm cho các lĩnh vực tương ứng phát triển hay không? Không và có. Giải Nobel được trao sau khi các công trình khoa học, nghệ thuật đã ra đời. Nghĩa là dù có cái giải thưởng này hay không thì các công trình ấy vẫn cứ được sinh ra bằng tình yêu và khát vọng (cả tiền nữa) của con người. Việc trao giải, như thế, là ghi nhận, là tôn vinh chứ không phải làm cho “tác phẩm” được sinh ra. Đối với khoa học thì lại càng như thế. Anh có tiền, anh muốn cho ai thì cho, nhưng việc “trao giải thưởng” thì không phải chỉ có thế! Và một điều quan trọng, có lẽ không có nhà khoa học hay nghệ sĩ nào sáng tạo, phát minh nhằm đạt giải thưởng ABC nào đó cả, nếu có cái mục đích ấy, chắc họ sẽ chẳng bao giờ làm ra được những công trình có giá trị xứng đáng với giải thưởng mà họ đang thèm muốn.

Bên cạnh đó lại có những giải thưởng mang những ý nghĩa đặc biệt. Hãy nhớ lại giải thưởng của Tự lực Văn Đoàn hồi đầu thế kỷ 20. Nhưng cái lĩnh vực mà nó trao giải là đúng đối với một cuộc sinh nở đầy nguy nan. Đó là cuộc đấu tranh của cũ và mới, của lạc hậu và tiến bộ, của Tàu và Tây… Lúc này, giải thưởng của Tự Lực Văn Đoàn có vai trò to lớn như một bà đỡ văn hóa cho xã hội VN. Vì nó chính là chỗ dựa, là sự bảo chứng, là người “bảo kê” cho các giá trị chân chính giữa cơn gió Á mưa Âu.

Khoa học công nghệ của thế giới ngày nay thì không thế, nếu nó có thiếu cái gì thì đó chủ yếu là thiếu tiền. Mà oái oăm thay, thiếu tiền thì không đâu bằng ở VN. Cái mà khoa học VN cần là tiền, và nhất là một môi trường tự do về tư tưởng để nó có thể phát triển. Vin có tiền, và sẵn sàng mang cho như vừa “trao thưởng” 3 triệu đô để nó bị mang ra khỏi biên giới của một đất nước còn nghèo nàn lạc hậu, trong khi các nhà khoa học VN thì vẫn đang “tay không bắt giặc”.

Nếu nói rằng giải này sẽ kích thích nền khoa học VN thì không thỏa đáng. Chúng ta đang có một khoảng cách trời – vực với thế giới, vì thế, giải này khó lòng mà có thể lọt vào tay người Việt, nhất là trong điều kiện thiếu thốn như hiện nay.

4. Và, chuyện sau đây là quan cực kỳ trọng: Ngày 20/2/2019 Giải thưởng Văn hóa Phan Châu Trình đã (phải) chấm dứt hoạt động. Lý do đằng sau sự cáo chung này là gì thì có lẽ ai cũng biết. Chính việc Giải thưởng PCT “trao cho ai” đã trở thành một nguyên nhân quan trọng của sự giải thể bất đắc dĩ ấy. Và đó cũng chính là cái mà xã hội VN đang cần nhất. Câu hỏi đặt ra là Vin có thể trao những cái giải mà XHVN đang cần nhưng lại bị dẹp bỏ ấy không? Có lẽ là không.

Như thế, dường như tập đoàn này đang làm cái việc vừa thừa vừa thiếu, thừa với thế giới và thiếu với VN. Và, tại sao anh ta làm thế? Câu trả lời, đến đây, có lẽ không còn khó nữa.

Thái Hạo