Từ ‘Hiện thực luận’ của Mearsheimer đến Ukraine và Việt Nam (phần 2)

Nguyễn Lương Hải Khôi – VOA

Mearsheimer bàn về cuộc xâm lược của Putin ở Ukraine

Khi Putin bắt đầu xâm lược Ukraine vào ngày 24/2/2022, Mearsheimer ủng hộ Putin và coi phương Tây (Mỹ, NATO) là bên chịu trách nhiệm đối với cuộc xâm lược ấy. Các lập luận của Mearsheimer một mặt dựa trên những thông tin sai lệch và mặt khác mâu thuẫn với chính “hiện thực luận” của mình.

Trong bài trả lời phỏng vấn Isaac Chotiner trên báo The Newyorker, Mearsheimer lập luận như sau: (1)

1. Phương Tây bịa ra câu chuyện Putin quan tâm đến việc tạo ra một nước Nga vĩ đại hơn, hoặc thậm chí có thể tái tạo Liên bang Xô viết.
2. Putin chưa bao giờ đưa ra bất kỳ bằng chứng nào cho thấy ông ta quan tâm đến việc chinh phục Ukraine.

Người phỏng vấn Isaac Chotiner đã chất vấn Mearsheimer: Putin đã nói Ukraine chỉ là một “quốc gia được tạo ra” (“a made-up nation”) chứ không có thật. Khi nói “Ukraine là quốc gia không có thật”, mục đích của Putin là cho rằng Ukraine chỉ là một phần của Nga, do đó, Nga tấn công và kiểm soát nó là “hợp lý” về mặt “văn hóa” và “lịch sử”. Tuy nhiên, khi trả lời chất vấn của Isaac Chotiner về ý tưởng này của Putin, Mearsheimer đã ngụy biện bằng cách đánh tráo khái niệm để bảo vệ Putin. Mearsheimer nói:

“Ông ấy tin rằng đó là một quốc gia được tạo nên. Tôi xin lưu ý cùng ông ấy, rằng tất cả các quốc gia đều chỉ là những thực thể “được kiến tạo”. Bất kỳ sinh viên nào nghiên cứu về chủ nghĩa dân tộc đều có thể nói với bạn điều đó. Chúng ta phát minh ra những khái niệm về bản sắc dân tộc. Chúng chứa đầy đủ loại huyền thoại. Vì vậy, ông ấy nói đúng về Ukraine, cũng giống như ông ấy nói đúng về Hoa Kỳ hoặc Đức. Điểm quan trọng hơn nhiều là: ông ta đã hiểu rằng mình không thể chinh phục Ukraine và hòa nhập nó vào một nước Nga vĩ đại hơn hoặc vào một sự tái sinh của Liên Xô cũ.”

Để chuẩn bị cho cuộc xâm lăng, trước đó nửa năm, ngày 12 tháng 7 năm 2021, Putin đã có bài phát biểu chính thức “Về sự thống nhất lịch sử của người Nga và người Ukraine,” (“On the historical unity of Russians and Ukrainians,”) (2). Sau đó, trong bài phát biểu phát động cuộc xâm lược, Putin lặp lại các quan điểm về lịch sử và đất nước Ukraine nói trên một lần nữa. (3)

Mặc dù ngay lập tức Putin phủ nhận ý định khôi phục “đế chế Nga” (4), không thể phủ nhận những gì Putin nói về “bản chất quốc gia” của Ukraine phản ánh tư tưởng đế quốc, như phân tích của giáo sư sử học Serhii Plokhy ở Đại học Harvard. (5)

• Putin cũng tuyên bố rằng Ukraine là một phần lãnh thổ lịch sử của Nga.
• Ukraine do Liên bang Xô viết dưới thời Vladimir Lenin kiến tạo nên (Putin đặc biệt chỉ trích Lenin vì hành động này), bất chấp có nhiều bằng chứng cho thấy một nền văn hóa Ukraine riêng biệt trước đó.
• “Ukraine hiện đại hoàn toàn được tạo ra bởi Nga, cụ thể hơn là Bolshevik, nước Nga cộng sản.”
• Putin: “Tôi xin nhấn mạnh một lần nữa rằng Ukraine đối với chúng ta không chỉ là một quốc gia láng giềng. Nó là một phần không thể thiếu trong lịch sử, văn hóa, không gian tâm linh của chính chúng ta.”
• “Đây là người đồng hành, là những người thân của chúng ta, giữa họ không chỉ là đồng nghiệp, bạn bè, đồng nghiệp cũ, mà còn là những người thân, những người gắn bó với chúng ta bằng tình cảm máu mủ, ruột thịt”.

• Nhiều học giả đã chỉ ra quan điểm xét lại lịch sử của Putin chỉ là ngụy biện và bịa đặt.

• Serhii Plokhy, giáo sư lịch sử Ukraina và Đông Âu tại Đại học Harvard, trả lời phỏng vấn Isaac Chotiner trên Newyoker, trong bài “Việc xét lại lịch sử Nga và Ukraine của Vladimir Putin”, 23/2/2022. (6) Trong bài trả lời phỏng vấn này, GS. Serhii Plokhy thảo luận về “ý tưởng rất đế quốc” của Tổng thống Nga và khả năng kháng chiến của người Ukraine.
• Timothy Snyder, giáo sư sử học tại Đại học Yale, trong bài trả lời phỏng vấn NPR (National Public Radio), “Lịch sử của Ukraine khác với phiên bản của Putin như thế nào”, 26/2/2022. (7)
• Bài phỏng vấn của Đại học Rochester với giáo sư về lịch sử Nga Matthew Lenoe của Trường này: “Kiểm tra tính xác thực đối với tuyên bố của Putin rằng Ukraine và Nga là ‘một dân tộc’”, 3/3/2022 (Fact-checking Putin’s claims that Ukraine and Russia are ‘one people’, March 3, 2022), University of Rochester. (8)
• Bài của TS. Björn Alexander Düben, hiện là giáo sư ở Jilin University (Đại học Cát Lâm, Trung Quốc), “Ukraine không có thật: Kiểm tra sự thật Phiên bản Lịch sử Ukraine của Điện Kremlin” (“There is no Ukraine”: Fact-Checking the Kremlin’s Version of Ukrainian History), trên Blog của LSE (Trường Kinh tế Chính trị London, Đại học London). (9)

Ngụy biện về diễn ngôn của Putin như trên, rằng Putin không có ý định đế quốc, nhưng Mearsheimer lại tự mâu thuẫn khi cho rằng Nga cũng có nguyện vọng trở thành bá quyền khu vực giống Mỹ ở bán cầu Tây, và do đó, Mỹ và NATO xâm phạm nhu cầu này của Nga là sai lầm.

Lập luận này của Mearsheimer mâu thuẫn với chính “hiện thực luận” của ông. Bởi trong sách “Bi kịch của nền chính trị cường quyền”, ông cho rằng các cường quốc một mặt xưng bá trong khu vực mình có thể xưng bá được, nhưng vì nhu cầu sinh tồn của chính mình, luôn tìm cách ngăn cản các cường quốc khác xưng bá trong khu vực khác. Chính ông khẳng định trong sách, rằng chiến lược đúng của Hoa Kỳ là xưng bá ở bán cầu Tây (châu Mỹ) và ngăn cản cường quốc nào khác xưng bá ở bán cầu Đông.

Nếu tư duy như vậy, thì Mỹ tìm cách ngăn cản Nga xưng bá là hợp với logic của chính “hiện thực luận” của Mearsheimer. Nếu phê phán Mỹ ngăn cản nhu cầu xưng bá của Nga trong vùng thì lý thuyết gia này không chỉ ngụy biện về Putin mà còn tự mâu thuẫn với chính mình.

Góc nhìn của Mearsheimer còn sai ở hai điểm khác. Một là, nó bỏ qua một sự thực là NATO đã từ chối Ukraine từ lâu, không phải vì sợ Nga mà vì lý do nước này không đáp ứng các yêu cầu của mình. Hai là, coi NATO là một mối đe dọa, nhưng chính Putin cũng từng muốn xin gia nhập NATO nhưng bị từ chối, vì cùng một lý do NATO đã từ chối Ukraine.

Cái cớ “NATO đông tiến” của Putin

Trong cuộc xâm lược Ukraine phát động ngày 24/2/2022, Nga tuyên bố lý do là Ukraine gia nhập NATO, “uy hiếp” an ninh phía tây của mình. Nhiều học giả chính trị theo phái “realism” (hiện thực luận) như Mearsheimer cũng đưa ra những quan điểm tương tự.

Lập luận của Putin và các học giả “hiện thực luận” đều không dựa trên hiện thực. Bởi vì:

• Từ thập niên 1990s, “biên giới” NATO đã tiếp giáp Nga, với sự gia nhập của Latvia và Estonia. Khoảng cách từ hai nước láng giềng Nga này đến Moscow cũng tương đương khoảng cách từ Ukraine đến đó. NATO đã tiếp giáp sườn tây của Nga từ hơn 20 năm trước rồi. Như vậy Ukraine có gia nhập hay không gia nhập NATO thì “đe dọa an ninh” của NATO đối với Nga (giả sử điều này là sự thật), vẫn không có gì thay đổi.
• Bản thân Nga cũng từng muốn gia nhập NATO.
  • Năm 1990, Liên Xô chuẩn bị tan rã, Mikhail Gorbachev đề nghị NATO cho Liên Xô gia nhập (10).
  • Ngoài ra, Putin từng tiết lộ ông đã đề nghị Mỹ cho gia nhập NATO vào năm 2000. Tổng thư ký NATO Anders Fogh Rasmussen (nhiệm kỳ 2014 – 2019) cho biết Putin khi mới cầm quyền rất nhiều lần bày tỏ ý định gia nhập NATO. (11)

Từ thập niên 2000s, Putin liên tiếp giết hại, bỏ tù các trí thức phản biện, chính khách đối lập…, thực hiện những hành động “thi triển quyền lực” như ký sắc lệnh bổ nhiệm vị trí tổng thống cho Chechnya năm 2007 mà không cần bầu cử, những hành động hung hăng trong quan hệ quốc tế như cướp bán đảo Crimea của Ukraine năm 2014.

Với các điều kiện về thể chế dân chủ, được tiêu chuẩn hóa bằng hàng loạt chỉ số của NATO, một nước Nga như thế chưa thể gia nhập tổ chức này. Như Tổng thư ký NATO Anders Fogh Rasmussen (nhiệm kỳ 2014 – 2019) giải thích năm 2019, “NATO có sẽ xem xét một cách nghiêm túc việc cho phép Nga gia nhập NATO một khi nước này cho thấy họ đang duy trì một một cách thực chất nền dân chủ và giá trị nhân quyền”. (12)

Về mặt chính sách, NATO là một tổ chức để ngỏ cửa cho mọi quốc gia châu Âu gia nhập nếu đáp ứng các điều kiện của nó. Điều kiện để gia nhập NATO (xem giải thích trên NATO) như sau: (13)

• tôn trọng các giá trị của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương,
• đáp ứng các tiêu chí chính trị, kinh tế và quân sự nhất định, được nêu trong Nghiên cứu mở rộng năm 1995 của Liên minh. Các tiêu chí này bao gồm:

• một hệ thống chính trị dân chủ hoạt động dựa trên nền tảng kinh tế thị trường;
• cam kết (thực hành) các quan hệ và thể chế dân sự-quân sự có tính dân chủ.
• đối xử công bằng với các nhóm thiểu số;
• cam kết giải quyết xung đột một cách hòa bình;
• khả năng và sự sẵn sàng đóng góp quân sự cho các hoạt động của NATO;

Trong các điều này này, Nga họa chăng chỉ đáp ứng điều kiện cuối cùng (đóng góp về mặt quân sự). Putin cai trị Nga liên tục từ 2000 đến nay, đã 22 năm, nước Nga chưa từng biết thế nào là dân chủ, ngược lại, chỉ biết những trí thức và chính khách đối lập với Putin bị bức hại.

Không chỉ Nga, mà cả Ukraine cũng không đáp ứng đủ các điều kiện trên, đặc biệt là các điều kiện về dân chủ. NATO chưa từng đồng thuận kết nạp Ukraine vào tổ chức của mình.

Với những tiêu chuẩn khắt khen về thể chế dân chủ (được cụ thể hóa thông qua các chỉ số về minh bạch, chống tham nhũng, hệ thống luật pháp, xã hội dân dân sự…), bản thân việc Ukraine đặt ra mục tiêu gia nhập NATO (và EU) cũng đồng thời là một cam kết nâng cao đẳng cấp quốc gia. Tuy nhiên, Putin đã diễn giải điều này thành “chống Nga” để tuyên truyền cho cuộc xâm lược.

Như giải thích của Thủ tướng Anh Boris Johnson, bản chất của vấn đề nằm ở chỗ Putin lo sợ trước một Ukraine (rất gần gũi với văn hóa Nga, lại dân chủ thực sự bên cạnh mình), kích thích nhu cầu dân chủ của người dân trong nước, chống lại guồng máy độc tài của ông hơn 20 năm qua (14). (Đó là cách lựa chọn của Putin, còn Trung Quốc, có một Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản dân chủ bên cạnh mình nhưng họ không sợ, thậm chí tìm thấy lợi ích từ đó).

Điểm nhất quán của Mearsheimer

Nếu nói như ngôn ngữ của “hiện thực luận” của Mearsheimer khi bàn về Ukraine (15), thì sẽ hoàn toàn đúng (về mặt chiến lược, không phải đạo đức), nếu Mỹ Anh nhân nhượng Nga, hy sinh các nước nhỏ như Ukraine.

“Trong một thế giới lý tưởng, sẽ thật tuyệt vời nếu người Ukraine được tự do lựa chọn hệ thống chính trị của mình và lựa chọn chính sách đối ngoại của mình. Nhưng trong thế giới thực, điều đó là không khả thi. (…) Nếu Nga cho rằng Ukraine là mối đe dọa hiện hữu đối với Nga vì nước này đang liên kết với Mỹ và các đồng minh phương Tây, thì điều này sẽ gây ra một thiệt hại to lớn cho Ukraine. Tất nhiên đó là chính xác những gì đang xảy ra bây giờ. Vì vậy, lập luận của tôi là: chiến lược khôn ngoan của Ukraine là cắt đứt quan hệ thân thiết với phương Tây, đặc biệt là với Hoa Kỳ, và cố gắng hòa nhập với người Nga.”

Nhưng, nếu nói như ngôn ngữ của “hiện thực luận” của chính Mearsheimer trong sách “Bi kịch của chính trị cường quyền”, thì sẽ hoàn toàn sai về mặt chiến lược nếu Mỹ Anh nhân nhượng Nga, hy sinh các nước nhỏ như Ukraine.

• Trước thế chiến 2, khi Đức lần lượt chiếm Áo, Tiệp Khắc, Ba Lan, còn Liên Xô đánh Phần Lan và Ba Lan (16), thì Tây Âu đã liên tục nhân nhượng Đức và Liên Xô. Việc Anh Mỹ chấp nhận vùng ảnh hưởng của Đức và Liên Xô là sai. Thực vậy, việc Anh Mỹ nhân nhượng ở giai đoạn đầu đã không thỏa mãn nhu cầu của Đức mà khiến nó không dừng lại ở Ba Lan, Áo, Tiệp Khắc, mà đánh cả châu Âu, bao gồm Liên Xô, uy hiếp Anh quốc, và đồng minh của Đức là Nhật Bản thì tấn công Hoa Kỳ.
• Âu Mỹ ngăn chặn Đức và Liên Xô là đúng. Nếu các cường quốc không thể khống chế cường quốc khác xưng bá, sẽ đến lượt mình bị đe dọa về khả năng sinh tồn. Ở giai đoạn hai của thế chiến, khi Đức và Liên Xô trở thành kẻ thù, Mỹ đã thành hậu phương lớn của Liên Xô, cung cấp ồ ạt vũ khí và lương thực giúp Liên Xô sống sót. Khi đã diệt xong Đức, Mỹ và Liên Xô chuyển sang đối đầu lẫn nhau trong “chiến tranh lạnh” cho đến khi Liên Xô sụp đổ.

Tuy nhiên, ở đây Mearsheimer có một lập luận nhất quán với “hiện thực luận” của ông: Ông cho rằng Mỹ nên tập trung vào đối thủ chính là Trung Quốc. Mỹ cần ngăn cản cường quốc khác nổi lên ở bán cầu Đông, nhưng đó không phải là Nga mà là nước Tầu.

• Nga chỉ có dầu thô, một nguồn lực không đủ để nước này tái tạo một đội quân khổng lồ, đủ để tái tạo Đế chế Liên Xô cũ ở Đông Âu. Không có lý do gì để lo sợ rằng Nga sẽ trở thành bá chủ khu vực ở châu Âu. Nga không phải là một mối đe dọa nghiêm trọng đối với Hoa Kỳ.
• Chúng ta (Hoa Kỳ) phải đối mặt với một mối đe dọa nghiêm trọng trong hệ thống quốc tế. Chúng ta phải đối mặt với một đối thủ ngang tài ngang sức. Và đó là Trung Quốc. Chính sách của chúng ta ở Đông Âu đang làm suy yếu khả năng của chính mình để đối phó với mối đe dọa nguy hiểm nhất mà chúng ta phải đối mặt trong thời đại ngày nay.

Nhưng các mưu sỹ Hoa Kỳ ở DC không nghĩ như vậy. Mỹ đã đạt được những lợi ích chiến lược khi phong tỏa Nga và viện trợ ồ ạt cho Ukraine đánh bại Nga. Lợi ích lớn nhất của Hoa Kỳ là làm cho châu Âu tăng cường quốc phòng và gắn kết NATO ở bán cầu Đông. Đó là điều mà Hoa Kỳ nỗ lực theo đuổi từ thời Trump qua Biden mà chưa thành. Ít nhất, cho đến thời điểm này, chưa có cơ sở thực tế và logic để nói Hoa Kỳ sẽ suy yếu vì viện trợ cho Ukraine đánh Nga. (17)