ASEAN cần xem lại quy tắc ‘đồng thuận’ của mình

Trưa ngày 25 tháng Bảy năm 2016 (ngày giờ địa phương), Hội nghị bộ trưởng ngoại giao các nước ASEAN đã ra được bản thông cáo chung, trong đó vấn đề Biển Đông được đề cập đến, nhưng bản thông báo chung đã không nhắc đến phán quyết của Tòa Trọng Tài Thường Trực (PCA) ngày 12 tháng Bảy nghiêng phần lợi về phiá Philippines trong vụ kiện đường lưỡi bò phi pháp của Trung Quốc.

Để tìm hiểu thêm về vai trò cũng như vị trí của ASEAN trước sự kiện trên, chúng tôi xin gửi đến quý độc giả bài viết: “Asean must reassess its ‘one voice’ decision-making” của tác giả Tang Siew Mun, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu ASEAN tại Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS-Yusof Ishak Institute), Singapore. Đăng trong Today ngày 25 tháng Bảy, 2016.  Nguyễn thị Xuân Lộc chuyển ngữ

*

Không có gì ngạc nhiên khi ngoại trưởng các nước Hiệp hội quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) không thể đạt được sự đồng thuận về vấn đề Biển Đông đang gây tranh cãi trong ngày hôm qua tại cuộc họp hàng năm của họ.

Mọi sự dường như được báo trước. Trong cuộc họp đặc biệt với Trung Quốc tại Côn Minh vào tháng trước, ASEAN đã biểu lộ những rạn nứt khi nhóm này phải rút bỏ bản tuyên bố có lời lẽ cứng rắn về hành vi lấn lướt của TQ đến vùng biển chiến lược, sau khi Bắc Kinh đã vận động các nước đồng minh trong ASEAN ngăn chặn bản tuyên bố.

Tuy nhiên, lần này tác động nguy hại hơn nhiều, khi sự việc xảy ra chưa đầy hai tuần sau khi Tòa Trọng Tài Thường Trực tại The Haye ra phán quyết nghiêng phần lợi về phiá Philippines trong vụ kiện chống lại các yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông.

Rõ ràng, thế giới đang theo dõi xem liệu các bộ trưởng ASEAN sẽ có thể đưa ra được tiếng nói chung về tầm quan trọng trong việc tôn trọng phán quyết và tuân theo một trật tự quốc tế dựa trên luật lệ hay không.

Một lần nữa, Campuchia được truyền thông nhắc đến một cách rộng rãi như là thủ phạm chính trong việc ngăn chặn sự đồng thuận của ASEAN về vấn đề này. Bóng ma Phnom Penh đã hiện lên ám ảnh ASEAN một lần nữa. Vào năm 2012, khi Campuchia là Chủ tịch khối ASEAN, nước này đã phản đối việc đưa vấn đề Biển Đông vào thông cáo chung của khối. Kết quả, ASEAN đã phải chịu sự xấu hổ khi lần đầu tiên trong lịch sử, khối này đã không đưa ra được một thông cáo chung.

Lịch sử hiện nay có vẻ như được lặp lại, trừ phi các ngoại trưởng ASEAN và các nhân viên cao cấp của họ, bằng cách nào đó tìm được đồng thuận chung trong ngày hôm nay hoặc ngày mai. Tuy nhiên, sẽ là một chiến lược thích hợp hơn nếu ASEAN chịu đựng sự sỉ nhục khi không đưa ra được một thông cáo chung, thay vì phải chấp nhận một phiên bản xuống nước về vấn đề Biển Đông. Điều này sẽ gửi một tín hiệu mạnh mẽ rằng ASEAN sẽ không thể bị bắt làm con tin bởi những toan tính lợi ích hẹp hòi của một thành viên nào đó.

Chắc chắn sự thống nhất của ASEAN sẽ bị thách thức nghiêm trọng, nhưng phải đối diện với nó một lần, ví như thuốc đắng đã tật vậy. Trong khi các diễn biến gần đây đã nêu lên câu hỏi về đường hướng và tương lai chiến lược của ASEAN, khi tổ chức này không thể thực hiện được các cuộc thảo luận đáng tin cậy hoặc có một tiếng nói chính thức liên quan đến vấn đề quan trọng mà nhiều người xem đó như điểm nóng ngay trong sân nhà của tổ chức này.

Như các sự kiện tại Phnom Penh, Côn Minh và Vientian đã cho thấy, những gì hiệu quả đối với năm thành viên gốc của ASEAN ngày càng không hiệu quả đối với nhóm 10 thành viên hiện nay. Trong khi Trung Quốc là mẫu số chung của tất cả những “diễn biến” đang xảy ra, ASEAN nên xem lại nội bộ của mình trước khi trách cứ các thành viên bên ngoài. Ở khía cạnh này, thật chán nản khi Campuchia dù khẳng định sự ủng hộ của mình đối với các nước ASEAN, nhưng đã không đánh giá được mức độ nghiêm trọng của vấn đề và không nhìn thấy bức ảnh chiến lược rộng lớn hơn.

Campuchia không thể tiếp tục quay mặt với sự thất vọng ngày càng tăng của các thành viên ASEAN khác vì hành vi vô trách nhiệm và phá rối của mình.

Mặc dù thực tế ASEAN là một tổ chức liên chính phủ, nhưng vẫn có sự hiểu ngầm-và cần thiết- là với mức độ nào đó, các nước phải có trách nhiệm chung và hỗ trợ lẫn nhau.

ASEAN là một “hiệp hội”, không phải là một câu lạc bộ. Campuchia cần phải hiểu rằng ngăn chặn ASEAN để làm hài lòng Trung Quốc, ASEAN sẽ phải trả giá rất đắt về sự tồn tại của mình trong vai trò cũng như phương tiện nhằm giải quyết các nhu cầu và thách thức trong khu vực.

Campuchia phải quyết định tương lai của mình thuộc về ASEAN hay thuộc về người hàng xóm giàu có của họ. ASEAN cũng nên xem xét liệu tương lai của mình có tốt hơn không, khi có hay không có Campuchia là thành viên.

Hiện nay, không có quy định nào trong Hiến chương ASEAN – “tài liệu về quy tắc hoạt động” của tổ chức này – về việc rút lui hay khai trừ một thành viên. Nhưng “Cambrexit” (Campuchia rút ra khỏi ASEAN) không thể mãi là một câu hỏi không có câu trả lời, nếu Campuchia vẫn xem thường lợi ích chung và quan trọng của cả nhóm.

Đồng thời, rõ ràng là mức độ ảnh hưởng của Trung Quốc trong ASEAN đã vượt ra ngoài Campuchia, mặc dù Phnom Penh là nước thoải mái nhất trong việc sử dụng quyền phủ quyết của mình trong ASEAN.

Để tự cứu mình, ASEAN cần phải giải quyết các tác động tiêu cực trong việc ra quyết định dựa trên sự đồng thuận. Quyền phủ quyết của bất kỳ một nước thành viên nào cần phải bị loại bỏ. Thể chế hoá quy tắc “ASEAN trừ nước X” – một công thức cho sự tham gia linh hoạt thay vì một sự đồng thuận của toàn khối – trong các vấn đề chính trị sẽ giúp kiểm soát “con ngựa Trojan” và giúp cải thiện tính hiệu quả cũng như cách đưa ra quyết định của ASEAN.

Đây là một trận chiến mà ASEAN phải chiến đấu và phải giành thắng lợi. Sự lựa chọn nhằm giả vờ “giữ thể diện” và bộ mặt thống nhất, sẽ khiến ASEAN bị chế giễu và đối diện với tương lai mù mịt. Câu hỏi đặt ra là, ai sẽ dẫn dắt cuộc chiến này của ASEAN?