Hoa Kỳ có thể bỏ lệnh cấm bán vũ khí cho Việt Nam

Tòa Bạch Ốc có vẻ đang chuẩn bị bãi bỏ lệnh cấm bán vũ khí cho Việt Nam trùng hợp với chuyến viếng thăm của Tổng thống Obama đến Việt Nam vào cuối tháng này, mặc dầu một số nhà lập pháp và giới hoạt động nhân quyền có bày tỏ mối lo âu.

Hành động này là biểu tượng quan trọng trong sự tranh giành ảnh hưởng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ tại vùng Tây Thái Bình Dương cũng như trong mối quan hệ Việt-Mỹ từ sau chiến tranh Việt Nam.

Lo lắng trước thái độ hung hăng của Trung Quốc trên Biển Đông, chính quyền Việt Nam đã liên tục thúc giục Hoa Kỳ chấm dứt lệnh cấm bán vũ khí để Hà Nội có thể mua các vũ khí quân sự tối tân của Hoa Kỳ như giàn rađa hay máy bay trinh sát. Cách đây hai năm, Hoa Kỳ đã gỡ bỏ phần nào lệnh cấm để cho phép bán vũ khí liên hệ đến “an ninh trên biển”.

Trong khi Bộ Quốc Phòng Hoa Kỳ xem đây là một bước chiến lược để phản công Trung Quốc thì các tổ chức nhân quyền và một số thượng nghị sĩ lo lắng là Hoa Kỳ đã không đánh đổi được sự nhượng bộ nào từ phía Việt Nam.

Các thượng nghị sĩ từ cả hai đảng, luôn cả Thượng Nghị Sĩ Patrick Leahy, đã lên tiếng chống đối và bày tỏ sự dè dặt trước việc bỏ lệnh cấm. Họ cho rằng chính quyền nên dừng lại trước khi có chỉ dấu tiến bộ về tự do dân sự trong một quốc gia thường xuyên bắt giữ và đánh đập giới đối kháng. Mặc dầu TNS Leahy từng hậu thuẫn cho việc mở rộng quan hệ với Việt Nam bấy lâu này, ông “rất mặn với tự do ngôn luận” và muốn chính quyền Hoa Kỳ cho Việt Nam biết họ phải cải thiện gì về nhân quyền nếu Hoa Kỳ che phép bán vũ khí sát thương”.

Chỉ trong một tuần lễ của tháng Ba, nhà cầm quyền Việt Nam đã kết án bỏ tù bảy nhà hoạt động và blogger. Theo tổ chức Human Rights Watch (Quan Sát Nhân Quyền) thì Đảng Cộng Sản Việt Nam nắm giữ độc tôn quyền lực và Việt Nam vẫn là một trong những chế độ hà khắc nhất trên thế giới. Theo ông John Sifton, giám đốc văn phòng Á Châu của Human Rights Watch, “Gỡ lệnh cấm bán vũ khí sát thương cho Việt Nam là điều quá vội vã và không xứng đáng vào lúc này, trừ phi Hà Nội có những bước cải thiện đáng kể về hồ sơ nhân quyền tồi tệ của họ.”

Theo các viên chức chính quyền và phụ tá quốc hội xin phép giấu tên cho biết, Tòa Bạch Ốc đã tranh luận về việc này trong những tuần qua. Bộ Trưởng Quốc Phòng Hoa Kỳ Ash Carter bày tỏ hậu thuẫn cho việc này.

Quyết định cuối cùng sẽ tùy thuộc phần nào vào kết quả đàm phán ngày Thứ Hai và Thứ Ba tại Việt Nam với các nhà ngoại giao Hoa Kỳ: Thứ Trưởng Ngoại Giao Tom Malinowski đặc trách về vấn đề dân chủ, nhân quyền và lao động, và Thứ Trưởng Daniel Russel đặc trách văn phòng Đông Á và Thái Bình Dương.

Bộ Ngoại Giao ra thông báo cho biết là ông Malinowski sẽ kêu gọi Hà Nội “thả các tù nhân chính trị vô điều kiện” và thực hiện các cải tổ phù hợp với nghĩa vụ nhân quyền quốc tế.

Việt Nam đã thả khoảng hơn hai mươi tù nhân chính trị trong năm vừa qua, làm giảm số tù nhân chính trị từ 125 xuống còn 100 – mặc dầu các tổ chức nhân quyền cho biết là chế độ gia tăng xách nhiễu giới hoạt động bằng việc hành hung họ. Các phân tích gia thì nghĩ rằng Hà Nội thả các nhà đối kháng để làm quà trong lúc đàm phán gia nhập TPP.

Theo ông Carl Thayer, một chuyên gia về an ninh Đông Nam Á tại Đại Học New South Wales và Học Viện Quốc Phòng Úc, thì “động cơ chính” của lời yêu cầu bỏ lệnh cấm bán vũ khí cho Việt Nam là chính trị hơn là quân sự. Giới bảo thủ của chế độ thì cho rằng tuy quan hệ ngoại giao Mỹ-Việt có cải thiện, họ vẫn lo ngại Hoa Kỳ tìm cách thực hiện “diễn tiến hòa bình” qua việc thúc đẩy nhân quyền. Cộng với việc bất mãn về nỗ lực giải quyết chất độc da cam sử dụng trong thời chiến của Hoa Kỳ, tiếp tục duy trì chính sách cấm vận vũ khí có vẻ như là một hình thức trừng phạt chính trị đối với Hà Nội.

Tuy thế, trong bối cảnh căng thẳng gia tăng tại Biển Đông, Hoa Kỳ muốn tìm cách cải thiện khả năng của đồng minh và đối tác để tuần tra lãnh hải của họ, nhất là khi phải đối diện với một lực lượng hàng hải to lớn của Trung Quốc.

Đến nay Việt Nam vẫn chưa cho Hoa Kỳ biết muốn mua các loại vũ khí gì. Cho đến thời điểm hiện tại, hỗ trợ quân sự của Hoa Kỳ cho Việt Nam chỉ giới hạn vào cảnh sát biển với một số tàu tuần tra nhỏ, cũ. Phần lớn vũ khí của Việt Nam, từ tàu ngầm cho đến chiến đấu cơ, là của Nga và nhiều phần sẽ vẫn vậy. Đổi qua vũ khí của Hoa Kỳ chế tạo sẽ rất tốn kém vào thời điểm này.

Một lãnh vực mà đôi bên có thể hợp tác là về công nghệ phòng thủ cấp cao. Trong chuyến viếng thăm vào tháng Sáu năm ngoái của Bộ Trưởng Quốc Phòng Carter, chính quyền đôi bên có ra thông báo chung kêu gọi hợp tác về công nghệ phòng thủ. Việt Nam muốn cập nhật các hệ thống vũ khí đã cũ và muốn mua rađa, máy bay drone trinh sát hoặc máy bay thám thính như loại P-3 Orions hay P-8 Poseidons để theo dõi tàu bè và tàu ngầm của Trung Quốc.

Giới chức Hoa Kỳ cũng bày tỏ ý muốn sử dụng cảng Cam Ranh cho các chiến hạm Hoa Kỳ, nhưng Hà Nội chưa công khai ủng hộ ý đó.

Ngoài việc cảnh báo về việc gỡ bỏ lệnh cấm bán vũ khí, giới bảo vệ nhân quyền cũng đã kêu gọi Tòa Bạch Ốc dùng chuyến viếng thăm tới đây để nêu lên tình cảnh khốn khó của các tù nhân chính trị và blogger tương tự như chuyến viếng thăm Cuba của tổng thống Obama.

Trong lá thư đề ngày 27 tháng Tư gửi Tổng thống Obama, tổ chức Human Rights Watch kêu gọi ông dành thì giờ trong chuyến viếng thăm để gặp các cựu tù nhân chính trị, các nhà hoạt động xã hội dân sự, tổ chức họp báo chung với Chủ tịch nhà nước Việt Nam, Tướng Trần Đại Quang, đọc diễn văn nêu bật tầm quan trọng của các quyền căn bản trong mối quan hệ giữa hai quốc gia.

Lá thư có đoạn viết, “Nhiều người tại Việt Nam mong đợi ông và Hoa Kỳ bảo vệ cho những lý tưởng mà họ liều mình thúc đẩy.”

Dan De Luce & Keith Johnson
9/5/2016

Hoàng Thuyên lược dịch