Cốt lõi đen tối của ASEAN

Tại hội nghị thượng đỉnh vào tuần tới ở California, Tổng thống Obama sẽ gặp các lãnh đạo của 10 quốc gia trong vùng quan trọng nhất Châu Á: đó là Hiệp Hội Các Quốc Gia Đông Nam Á (ASEAN). Sự kiện này, buổi họp thượng đỉnh Mỹ-ASEAN đầu tiên tại Hoa Kỳ, được rao như là chỉ dấu của Hoa Kỳ quan tâm đến Đông Nam Á. Câu hỏi đặt ra là khi mời các thành viên ASEAN, Hoa Kỳ đã để lợi ích lấn át các nguyên tắc của mình.

Hội nghị thượng đỉnh sắp tới là biểu thị mới nhất của chiến lược “xoay trục” về Châu Á của chính quyền Obama – một chiến lược an ninh quốc gia bao gồm việc xoay chuyển các nguồn lực quân sự, kinh tế, và ngoại giao hướng về các quốc gia vành đai Thái Bình Dương. Ở nhiều mặt, động thái hướng đến quan hệ gần gũi hơn thấy hợp lý.

Trước nhất, tình hình căng thẳng giữa nhiều quốc gia Đông Nam Á và Trung Quốc trên đà gia tăng, một phần vì dưới sự điều hành của Tập Cận Bình (lãnh tự độc đoán nhất từ thời Đặng Tiểu Bình), Trung Quốc đã ngày càng lấn lướt hơn trong vùng Biển Đông. Gần đây Trung Quốc đưa giàn khoan dầu vào vùng biển của Việt Nam. Quyết định tương tự cách đây hai năm đã dấn đến những cuộc bạo loạn chống Trung Quốc tại Việt Nam.

Và không phải chỉ có Việt Nam mới lo ngại. Mã Lai, Singapore và Phi Luật Tân cũng đang tìm cách nâng cấp lực lượng hải quân và cảnh sát biển. Thật vậy, hai thập niên sau khi đuổi quân đội Hoa Kỳ ra khỏi các căn cứ quân sự, Phi Luật Tân đã hoan hỉ đón chào binh sĩ Mỹ trở lại theo thỏa thuận hợp tác quân sự mới.

Ngay cả các quốc gia mà kinh tế dựa vào Trung Quốc cũng lo ngại. Trung Quốc là nước viện trợ và đối tác giao thương lớn nhất của Lào; vậy mà đảng cộng sản cầm quyền của Lào hồi tháng rồi chọn ra nhóm lãnh đạo mới trong đó không có một ai thân Trung Quốc. Tại Miến Điện, cũng phụ thuộc nặng nề vào viện trợ và giao thương với Trung Quốc, nỗi sợ trở thành một chư hầu Trung Quốc là một lý do chính tại sao chính quyền quân phiệt nhượng quyền lại cho chính quyền dân sự trong đầu thập niên 2010.

Đi xa hơn những thách đố về an ninh, Hoa Kỳ có nhiều lợi ích kinh tế tại Đông Nam Á. Gộp lại các quốc gia Đông Nam Á là khối đối tác giao thương lớn thứ tư của Hoa Kỳ. Một số chứng cớ cho thấy là Cộng Đồng Kinh Tế ASEAN, một khuôn khổ trao đổi mậu dịch tự do trong vùng đang giúp cho các quốc gia Đông Nam Á vượt qua được những sóng gió của môi trường kinh tế toàn cầu.

Xoay trục và sự thoái lui

Nhưng có một vấn đề nghiêm trọng với hội nghị thượng đỉnh Mỹ-ASEAN sắp tới. Từ khi Hoa Kỳ xoay trục về Châu Á năm 2011, các thể chế chính trị Đông Nam Á nói chung đã thoái lui khá nhiều. Trong vài năm qua, Thái Lan đã chuyển từ một nền dân chủ không hoàn thiện sang chính quyền quân sự, mà có thể kéo dài đến 2018 hay hơn.

Tương tự vậy, Mã Lai có vẻ như tiến đến nền dân chủ song đảng năm 2011. Ngày nay, lãnh tụ đối lập Anwar Ibrahim trong tù vì tội cáo buộc gian dâm mơ hồ; chính quyền đã thông qua luật lệ cho phép họ bắt giữ giới chỉ trích vô thời hạn; và Thủ tướng Najib Razak vẫn còn dính dáng đến nhiều xì-căng-đan kinh tế và chính trị.