Căng thẳng tại Biển Đông, Nhật Bản đẩy mạnh quan hệ với Phi Luật Tân và VN

02/12/2015

Với tình hình căng thẳng hơn tại Biển Đông vì Trung Quốc tiếp tục bồi đắp đảo nhân tạo và Hoa Kỳ thực hiện các chuyến tuần tra tự do hải hành, Nhật Bản gia tăng hợp tác với các quốc gia tranh chấp – đặc biệt là Phi Luật Tân và Việt Nam. Chương trình Hỗ Trợ Phát Triển Chính Thức của Nhật đóng vai trò lớn trong việc hợp tác này.

Nhật và Phi trở thành “đối tác chiến lược” vào năm 2011. Hợp tác an ninh gia tăng kể từ đó: Nhật và Phi có thêm bước tiến cụ thể gần đây khi công ty Japan Marine United trúng thầu để cung cấp cho Bộ Giao Thông và Thông Tin Phi Luật Tân 10 chiếc tàu với nhiều vai trò tác chiến tháng Tư vừa rồi. Chính quyền Phi chỉ trả có 30 triệu đô la, 200 triệu đô la còn lại đến từ quỹ ODA của Nhật cho Phi. Nhật sẽ giao hàng từ 2016 đến 2018. Trong khi đó hồi tháng Năm, Nhật và Phi cùng nhau tập trận trong vùng Biển Đông.

Khi Tổng thống Phi Benigno Aquino III thăm Tokyo hồi tháng Sáu, ông ký vào Tuyên Bố Chung về việc Củng Cố Quan Hệ Đối Tác Chiến Lược với Thủ tướng Nhật Shinzo Abe. Trong chuyến viếng thăm đó, cả hai bên đồng ý thăm dò về việc chuyển nhượng công nghệ và thiết bị quân sự của Nhật cho Phi và bắt đầu trao đổi về thỏa thuận thăm viếng quân sự.

Nhật đang cứu xét việc chuyển giao các loại máy bay cũ hai động cơ TC-90 mà Lực Lượng Tự Vệ Hàng Hải của Nhật dùng để tập dượt, cho Phi Luật Tân. Phi có lẽ sẽ dùng các máy bay này để đi tuần tra trong vùng Biển Đông.

Hợp tác với Phi là chuyện bình thường vì cả Nhật và Phi là đồng minh ký hiệp ước với Hoa Kỳ. Nếu nhìn từ góc cạnh đó thì việc Nhật hợp tác với Việt Nam là một chỉ dấu cho thấy Nhật quan ngại về khả năng lấn lướt đơn phương của Trung Quốc trong những tranh chấp.

Nhật đã là “đối tác chiến lược” với Việt Nam lâu hơn – tính ra từ hồi 2006, khi ông Abe lên làm thủ tướng. Hợp tác với Việt Nam cũng đã gia tăng gần đây. Nhật hứa cung cấp cho Việt Nam sáu chiếc tàu hồi năm ngoái; hy vọng là năm nay sẽ xong việc giao hàng. Sáu chiếc tàu này bao gồm 2 chiếc tàu tuần tra cũ của Cơ quan Ngư Nghiệp Nhật Bản và bốn chiếc tàu đánh cá thương nghiệp cũ được tân trang lại để làm tuần tra. Giao ước này được tài trợ qua ODA trị giá 4 triệu đô la.

Tiếp theo việc tham khảo quân sự hồi đầu tháng 11/2015, Nhật và Việt Nam đồng ý chiến hạm của hải quân Nhật được phép cập bến cảng trong Vịnh Cam Ranh. Tập trận chung giữa hải quân Nhật và Việt cũng được thảo luận.

Viện trợ của Nhật trước đây thường thuần về kinh tế, nhưng gần đây kể từ thập niên 80 và 90 bắt đầu có yếu tố chiến lược. Trước thập niên 80, viện trợ Nhật cho Phi là để cho giới kinh doanh Nhật tiến vào thị trường Phi suôn sẻ. Tuy nhiên khi Hoa Kỳ đòi hỏi Nhật phải đóng góp nhiều hơn cho an ninh vùng, thì thay vì gia tăng chi phí quốc phòng, Nhật lại gia tăng viện trợ để giúp Phi hồi phục kinh tế. Nhật lập luận rằng “Viện trợ ODA của Nhật cho Phi là một phần trong quan hệ tay ba giữa Mỹ-Nhật-Phi”. Viện trợ Nhật cho Phi giúp ổn định quốc gia này là điều quan trọng cho chính an ninh quốc phòng của Nhật.

Đối với Việt Nam thì tình huống phức tạp hơn. Nhật đông lạnh ODA sau khi Việt Nam xâm chiếm Cam Bốt năm 1978. Vào đầu thập niên 90, Nhật phải cẩn trọng với việc tái viện trợ cho đến khi quan hệ Mỹ-Việt có cải tiến. Nhật cho rằng viện trợ Việt Nam không những là cho lợi ích của giới kinh doanh Nhật mà còn để hội nhập Việt Nam trở lại trong vùng.

Quan điểm về viện trợ nước ngoài không chỉ nên là công cụ kinh tế mà còn là công cụ chính sách ngoại giao được thể hiện trong thập niên 90 và được ghi chép rõ trong hiến chương ODA. Hiến chương ODA của Nhật được thông qua năm 1992, sửa đổi năm 2003 và cập nhật năm 2015. Hiến chương tuyên bố rằng, “Mục tiêu của ODA của Nhật Bản là góp phần vào nền hòa bình và phát triển của cộng đồng quốc tế, và từ đó giúp bảo đảm cho nền an ninh và sự thịnh vượng của chính Nhật Bản.”

Theo hiến chương mới, Nhật được phép viện trợ cho các quân đội nước ngoài cho mục tiêu không phải tác chiến, mặc dầu vẫn tránh viện trợ quân sự. Nhưng, tùy theo cách diễn dịch hiến chương, Nhật vẫn có thể biện minh cho các thiết bị giám sát “không tác chiến”, bao gồm hệ thống rađa, máy bay trinh sát biển và những thiết bị thám thính, trinh sát, tình báo khác. Điểm này có thể hữu ích cho Phi và Việt Nam.

Nhật quan tâm đến những việc làm của Trung Quốc và có dự phần vào việc tranh chấp ở Biển Đông được giải quyết ra sao vì nhiều lý do. Thứ nhất, Nhật quan tâm đến tác động trong vùng Biển Đông vì các thương thuyền Nhật đi qua đó và gián tiếp đến kinh tế Nhật; thứ nhì, Nhật muốn giảm thiểu tình trạng “Phần Lan hóa” (người dịch: tức là bị cô lập và vô hiệu hóa) của các quốc gia ven biển khi thiếu lực quân bình từ bên ngoài; thứ ba, Nhật bận tâm đến việc tôn trọng luật pháp quốc tế và ngăn ngừa Trung Quốc tạo tiền lệ xấu khi dùng vũ lực để giải quyết tranh chấp lãnh thổ (một tiền lệ có thể ảnh hưởng đến việc tranh chấp đảo giữa Nhật và Trung Quốc tại vùng biển Đông Hải); và thứ tư, Nhật muốn lôi kéo Hoa Kỳ có mối cam kết lớn hơn về an ninh của Nhật bằng cách chứng minh cho thấy Nhật sẵn sàng và có khả năng “chung vai gánh vác” để bảo vệ hòa bình trong vùng Châu Á – Thái Bình Dương.

Với tất cả lý do trên, trông đợi thấy sự hợp tác tiếp tục của Nhật với Phi Luật Tân và Việt Nam xuyên qua ODA, chuyển giao thiết bị quốc phòng, và những cách khác.

Hoàng Thuyên tóm lược